Optymalne stężenia nawozów dla roślin w akwarium

Wielu początkujących akwarystów zastanawia się co tak naprawdę jest potrzebne do pięknego wzrostu roślin w akwarium. Na forach co chwila pojawiają się pytania jak nawozić akwarium aby rośliny rosły zdrowo. Poniższy artykuł stara się odpowiedzieć na te pytania.

Pomiar stężenia nawozów

Do akwarium wprowadzamy pewne ilości substancji odżywczych (głównie z jedzeniem dla ryb i podmieniając wodę). Substancje te mogą się kumulować (gdy podmieniamy za mało wody) lub mogą wystąpić braki (gdy rośliny zużyją dostępną ilość).

W określeniu zawartości niektórych z substancji odżywczych mogą nam pomóc testy akwarystyczne. Niestety ich wspólną cechą jest bardzo mała dokładność. Testy amatorskie potrafią zawyżać lub zaniżać wskazania nawet o ponad 100%.

Najsłabsze pod względem dokładności są testy paskowe "All-in-one", które mierzą kilka parametrów na raz. Dokładniejsze, ale droższe są testy kropelkowe. Najdroższe, ale i najlepsze testy potrafią kosztować grubo ponad 100 zł (za test pozwalający wykonać np. 30 pomiarów stężenia jednej substancji).

Stężenie substancji w praktyce akwarystycznej najczęściej określane są w miligramach na litr (mg/l). Zamiennie używa się też określenia ppm (Parts Per Milion), czyli "części na milion". Określenie "ppm" jest bezwymiarowe, tzn. może odnosić się zarówno do wagi jak i do np. objętości. W praktyce akwarystycznej przyjęło się stosować ppm "wagowe", tzn. stężenie wyrażone w "ppm" jest równe "mg/l" (ponieważ z dobrym przybliżeniem 1 litr wody waży 1 milion miligramów).

Makroelementy

Związki potrzebne roślinom w dużych ilościach nazywane są makroelementami. Do tych związków zaliczane są węgiel (C), azot (N), fosfor (P), potas (K) oraz magnez (Mg). Magnez przez niektóre osoby zaliczany jest do mikroelementów.

Należy też wspomnieć, że do prawidłowego procesu fotosyntezy potrzebne jest roślinom odpowiednie natężenie światła. Przy niskim poziomie oświetlenia rośliny będą rosły powoli pomimo dostarczenia dużej ilości związków odżywczych. Przy wysokim poziomie oświetlenia niedostarczenie odpowiedniej ilości związków odżywczych skończy się najprawdopodobniej masowym rozwojem glonów. Dlatego swoje pierwsze akwarium warto oświetlić niezbyt mocno (0,3-0,5 W/l). 

Węgiel

Pierwiastek ten jest podstawowym budulcem dla roślin. Przy braku dostępu do źródła węgla rośliny nie będą rosły prawidłowo.

W akwarium podstawowym źródłem węgla jest rozpuszczony w wodzie dwutlenek węgla (CO2). Dwutlenek węgla jest bardzo dobrze rozpuszczalny w wodzie. Jest on dostępny w niewielkiej ilości cały czas, ponieważ przenika on z powietrza do akwarium. Na skutek dyfuzji CO2 z powietrza do wody w akwarium może utrzymywać się poziom około 3-4ppm (o ile rośliny nie zużywają go gwałtowanie). CO2 powstaje też na skutek oddychania ryb oraz rozkładu materii organicznej przez bakterie. Dla porównania warto wspomnieć, że butelkowana gazowana woda ma stężenie CO2 około 1500 ppm lub więcej.

Naturalnie dostępny CO2 może być wystarczający o ile oświetlenie akwarium nie jest zbyt intensywne (do 0,5 W/l). Powyżej tej granicy CO2 na pewno będzie za mało i może spowodować to glony. Napowietrzanie akwarium tylko pogarsza sprawę powodując wytrącanie się CO2 z wody. Chcąc utrzymać dobry wzrost roślin przy wyższym oświetleniu dozowanie CO2 do akwarium jest koniecznością.

Przyjmuje się, że wystarczającym poziomem zawartości CO2 w akwarium jest 20-40ppm (nawet przy bardzo intensywnym oświetleniu 1W/l). Warto też wspomnieć, że górna granica tego stężenia może już być szkodliwa dla niektórych gatunków ryb. Jednak większość ryb doskonale znosi podwyższoną zawartość CO2 (gupiki np. wytrzymują stężenie nawet do 100ppm). Z tego powodu kiepskim pomysłem jest dodawanie gazowanej wody do akwarium, gdyż gwałtowna zmiana stężenia CO2 może doprowadzić do śmierci ryb.

Dodatkowym (lub jedynym w przypadku mniejszych akwariów) źródłem węgla może być tzw. "węgiel w płynie". Jest to odpowiednio spolimeryzowany aldehyd glutarowy, który zawiera przystępną dla roślin postać węgla. Dodatkowo preparat ten działa antyglonowo. W pozbyciu się glonów pomaga przedawkowanie 2-3 krotne przez okres do dwóch tygodni. Preparat ten podaje się w dawkach dziennych, gdyż w środowisku wodnym ulega dosyć szybkiemu rozkładowi (w ciągu kilkunastu godzin).

W sprzedaży dostępny jest u nas "Easy Carbo" firmy Easy Life oraz "Carbo" polskiej firmy Aqua-art (dużo tańsze). Polecam stosowanie szczególnie w małych akwariach z niskim lub średnim poziomem oświetlenia.

Azot

Zużywany w dużych ilościach przez rośliny. Głównym źródłem azotu w akwarium są jony azotanowe (NO3) powstałe w wyniku przemian azotu w akwarium (cyklu azotowego). Azot jest dostarczany do akwarium głównie z jedzeniem dla rybek. W słabo oświetlonych akwariach ilość w ten sposób wprowadzonego azotu może być wystarczająca lub nawet za duża. W związku z tym nadmiar związków azotu należy usuwać poprzez cotygodniowe podmiany wody (20-50% objętości akwarium).

Z badań wynika, że w gęsto obsadzonym zbiorniku z dużą ilością światła maksymalne zużycie tygodniowe to około 20 mg/l. Stężenie NO3 w akwarium nie powinno przekraczać 50-80 mg/l a najlepiej utrzymywać je na poziomie 10-20 mg/l. Dawki powyżej 100 mg/l są już szkodliwe dla niektórych gatunków ryb.

Dobrym źródłem azotu (o ile jest potrzeba wprowadzenia dodatkowych ilości) jest saletra potasowa (KNO3). Zaletą tego związku jest to, że dodatkowo wprowadza potas (K), który także jest potrzebny w akwarium. Dla bardziej doświadczonych akwarystów źródłem azotu może być też saletra amonowa (NH4NO3), która dodatkowo wprowadza do akwarium jon amonowy (NH4), który w większych stężeniach (powyżej 1 mg/l) może być przyczyną powstawania glonów lub uszkodzeń płetw i skrzeli u ryb.

Braki azotu to przede wszystkim blade liście. Część roślin wybarwia się na czerwono przy niskim poziomie azotu.

Fosfor

Głównym źródłem fosforu (P) w akwarium (podobnie jak w przypadku azotu) jest pokarm dla ryb. Do usuwania nadmiaru fosforanów zalecane są cotygodniowe podmiany wody. Fosfor w postaci dostępnej dla roślin występuje w akwarium jako jon fosforowy (PO4).

Maksymalne tygodniowe zapotrzebowanie wynosi około 3 mg/l. Braki fosforu mogą być przez dłuższy czas niewidoczne, gdyż rośliny potrafią zmagazynować dosyć sporą ilość tego pierwiastka. Niektóre aktywne podłoża (np. Amazonia) potrafią chłonąć spore ilości fosforu podczas pierwszych miesięcy użytkowania, dlatego w przypadku posiadania takiego podłoża zalecane jest dawkowanie dzienne.

Kumulacja fosforu w akwarium może doprowadzić do glonów, gdyż dostępność tego związku powoduje dużo szybszy wzrost roślin i zwiększenie zapotrzebowania na pozostałe składniki. Niektórzy z powodzeniem utrzymują powolny wzrost roślin bez glonów poprzez ograniczenie ilości dostępnych fosforanów praktycznie do zera. Zmniejszenie dostępności  fosforanów spowoduje, że zapotrzebowanie na pozostałe składniki (w tym CO2) gwałtownie spadnie.

Dodatkowym źródłem fosforu mogą być związki takie jak KH2PO4 lub K2HPO4 (dostępne w sklepach chemicznych lub poprzez specjalizowane sklepy akwarystyczne).

Potas

W akwarium zwykle występują braki potasu, dlatego należy wprowadzać jego dodatkowe ilości poprzez podawanie dodatkowych nawozów. Dostępne są komercyjne nawozy potasowe lub można podawać siarczan potasu (K2SO4). Potas jest zużywany w niewielkiej ilości, ale można utrzymywać w akwarium wyższe stężenie potasu bez szkody dla ryb i roślin i bez obawy o wywołanie glonów. Zalecane stężenie w akwarium to około 20-30 mg/l.

Brak potasu powoduje rozluźnienie blaszki liściowej i jej rozpadanie się. Niedobór potasu stosunkowo łatwo jest rozpoznać.

Magnez

W Polsce woda wodociągowa zwykle zawiera za małe ilości magnezu, dlatego koniecznie jest jego dodawanie. Magnez ocenia się jako bezpieczny dla ryb, można utrzymywać wyższe stężenie tego pierwiastka. Optymalny zakres to 5-10 mg/l.

Magnez bierze udział w budowaniu chlorofilu, więc jego braki mogą spowodować, że rośliny będą blade i ze słabą zdolnością do fotosyntezy.

W sprzedaży dostępne są nawozy z magnezem, czasem nawozy mikroelementowe zawierają dodatkowo magnez. Można też do akwarium podawać tzw. sól gorzką (MgSO4) dostępną w aptece. Magnez występuje w tym związku jako uwodniony, tzn. do każdej cząsteczki MgSO4 dołączone jest 7 cząsteczek wody (siedmiowodny siarczan magnezu). z tego powodu zawartość magnezu w tym związku jest mała, więc trzeba podawać całkiem spore ilości.

Wapń

W Polsce woda zawiera dosyć wysokie stężenie tego związku (wystarczające do zastosowań akwarystycznych). Zwykle problemem jest obniżenie twardości wody (związki wapnia i magnezu) do żądanego dla niektórych gatunków ryb poziomu. Dla wapnia bezpieczny zakres jest bardzo duży 20-300 mg/l, chociaż wyższe poziomy też nie powinny sprawiać problemu.

Mikroelementy

Pierwiastki potrzebne roślinom w niewielkiej ilości nazywane są mikroelementami (mikro). W skład nawozów mikroelementowych wchodzi żelazo (Fe) oraz inne pierwiastki śladowe takie jak: mangan (Mn), bor (B), miedź (Cu), cynk (Zn) oraz molibden (Mo). Samodzielne przygotowanie mieszanki mikro jest bardzo trudne. Głównie dlatego, że metale te muszą być odpowiednio zabezpieczone (chelatowane) aby nie przeszły szybko w formę niedostępną dla roślin.

Woda wodociągowa może zawierać spore ilości żelaza, ale jest ono niedostępne dla roślin, gdyż jest utlenione. Z tego powodu należy podawać do akwarium nawozy mikro, które zawierają żelazo i pozostałe pierwiastki śladowe w odpowiednich proporcjach.

Nawozy żelazowe należy podawać w takiej ilości aby osiągnąć poziom około 0,5 mg/l żelaza. Mówimy oczywiście o dawkach tygodniowych. Pozostałe pierwiastki będą wtedy dostępne w wystarczającej ilości. 

Żelazo jest składnikiem chlorofilu i jego braki widoczne będą jako bladość liści pomiędzy żyłkami (chloroza międzyżyłkowa). Niektóre rośliny bardzo gwałtownie reagują na braki żelaza i zamierają lub karłowacieją im stożki wzrostu (np. rotala rotundifolia).

Dodawanie nawozów

W przypadku nawozów kupowanych jako gotowe, dawkowanie zwykle opisane jest na opakowaniu. Niestety rzadko się zdarza, że skład jest opisany i wiemy o ile podniesiemy stężenie w akwarium danego składnika. Z takim opisem spotkałem się w przypadku nawozów żelazowych (np. 10 ml nawozu podniesie poziom żelaza 0,5 mg/l w akwarium 100 litrowym). W przypadku takiego opisu wystarczy przeliczyć sobie proporcję na akwarium jakie posiadamy, np.w akwarium 50 litrowym trzeba użyć połowę tego nawozu, czyli 5 ml).

Jeżeli chcemy wiedzieć o ile podnosimy stężenia nawozów w akwarium musimy samodzielnie przygotować mieszankę nawozową z odpowiednich składników (soli). Przygotowanie takiego nawozu opiszę w oddzielnym artykule.

Podsumowanie

Ciężko powiedzieć ile nawozów musi być dodawane do akwarium zależy to w dużej mierze od ilości ryb i roślin w zbiorniku jak i od obfitości karmienia. Przyjmuje się, że w akwarium należy utrzymywać następujące poziomy składników odżywczych:

• Azot (NO3) - 5-20 mg/l
• Potas (K) - 10-30 mg/l
• Fosfor (PO4) - 0-3 mg/l
• Magnez (Mg) - 5-10 mg/l
• Żelazo (+pierwiastki śladowe) - 0,1-1 mg/l

Są to oczywiście dane orientacyjne i zależą one od preferencji akwarysty i filozofii nawożenia akwarium. Niektórzy akwaryści utrzymują niskie poziomy NO3 i Fe aby doprowadzić do ładnego wybarwienia się roślin czerwonych. Z kolei w zbiornikach nawożony metodą Estimated Index (EI) utrzymywane są wyższe poziomy wszystkich nawozów a ich nadmiar usuwany jest z dużymi (50%) cotygodniowymi podmianami.